Notinch qalb va qo‘rs yuraklar

Turkmanlar ajdodlari va rus knyazlari kimga qarshi ittifoq tuzganlari haqida
Ashxabodning xalqaro aeroportiga kiraverishdagi «Og‘uzxon va uning o‘g‘illari » favvora majmuasidagi haykal fragmenti. ayan-turkmenistan.travel sayti fotosurati

Sirdaryo bo‘ylab shimoldan janubga qarab bir vaqtlar qadimiy sivilizatsiyalarning gavjum markazlari — O‘tror, Jend, Sauran va Signoq shaharlari zanjiri cho‘zilgan. Ulardan eng shimoliy va ehtimol, eng kam ma’lum bo‘lgani Yangikent (Jankent) bo‘lib, uning atrofida X-XI asrlarda O‘g‘uzlar (G‘uzlar) davlati vujudga kelgan. Bular hozirgi turkmanlar, turklar va ozarbayjonlarning bevosita ajdodlari bo‘lib, ular ham Markaziy Osiyoning deyarli barcha boshqa turkiy xalqlarining etnogeneziga hissa qo‘shgan.

O‘g‘uzlarning o‘sha davrda hatto o‘z davlatchiligi bo‘lgani (hech bo‘lmaganda bugungi kunda qabul qilingan shaklda) bahsli. Shunga qaramay, ularning o‘sha davrdagi Yevroosiyo siyosiy hayotidagi rolini baholash qiyin. Keyinchalik Saljuqiylar saltanatiga asos solgan, vizantiyaliklar va salbchilarga qarshilik ko‘rsatgan ham aynan Sirdaryo bo‘yidagi xalqlar bo‘lgan. Ularning Buyuk Dasht shimolida joylashgan davlatlar — Xazar xoqonligi, Kiyev Rusi va Volga Bulg‘oriyasining taqdiridagi roli kamroq ma’lum.

Yabg‘u hukmronligi ostida

«O‘g‘uz» so‘zining o‘zi, eng keng tarqalgan nazariyaga ko‘ra, dastlab qabila yoki qabila ittifoqi (masalan, qipchoq-kimak, qarluq yoki to‘qis-o‘g‘uz) — uyg‘urlarning ilk o‘rta asrlar birlashmasi uchun umumiy ko‘chmanchi turkiy atama bo‘lgan. X asrga kelib islom manbalari bu ko‘chmanchi xalqni turkmanlar (yoki turkomanlar) deb atay boshlaganlar. Keyinchalik yunonlar ham bu atamani ishlata boshlaganlar, shuning uchun XIII asrga kelib «o‘g‘uz» so‘zi butunlay muomiladan chiqib ketgan.

Keyinchalik manbalarda afsonaviy O‘g‘uzxon umumiy o‘g‘uz xalqining, xususan, turkmanlarning avlodi ekani aniqlangan. XVII asrdagi xivalik tarixchi Abu al-G‘oziyning «Turkmanlarning nasl-nasabi» asariga ko‘ra, O‘g‘uzxon o‘ninchi avloddagi Nuh payg‘ambarning to‘g‘ridan to‘g‘ri avlodi bo‘lib, Muhammad S.A.V zamonidan to‘rt ming yil avval yashagan bo‘lishi mumkin.

XV asr fors kitobidagi Og‘uzxon tasviri

Darhaqiqat, taniqli sovet sharqshunosi Sergey Tolstovning fikricha, O‘g‘uz ajdodlari Markaziy Osiyoning qadimiy massaget qabilalari bo‘lgan bo‘lishi mumkin va O‘g‘uz ko‘chmanchi konfederatsiyasining markazi VI-VII asrlarda o‘sha paytda turli xil turkiy hududlar ta’sirida bo‘lgan Yetisuv va Issiqko‘l shimolidagi mintaqada vujudga kelgan. Biroq, Lev Gumilyov O‘g‘uzning asl turar-joy zonasini ancha shimolda joylashgan, deb ko‘rsatgan:

«G‘uzlar O‘rol havzasida, tayga va dasht o‘rtasidagi chegarada yashagan. O‘sha paytda, hozir haydalgan dashtlar o‘rnidaga joylar, ochiq dengizdagi orollar kabi qarag‘ay o‘rmonlariga boy bo‘lgan ... G‘uzlar iqtisodiyoti organik edi va texnologik taraqqiyot tushunchasi yo‘q edi, chunki ularning hayoti tabiatga asoslangan edi, ular bilan g‘uzlar kurashmagan, balki uyg‘unlikda yashagan».

IX asr boshlarida sharqdan olg‘a siljib kelayotgan qarluqlarning tazyiqi ostida o‘g‘uzlar Orolbo‘yidan eng yaqin qarindoshlari bo‘lmish pecheneglarni siqib chiqarib, Sirdaryo sohillariga yaqinroq ko‘chib o‘tganlar. Pecheneglar esa Xazar xoqonligi yerlarida jang qilib, tez orada Kiyev Rusining janubiy chegaralari va Vizantiyaning shimoliy sarhadiga borib qolganlar va ba’zida yunonlar va ba’zida rus knyazlari tomonida navbatma-navbat jang qilishgan.

Bu orada markazi Yangikentda joylashgan o‘g‘uzlar davlatining o‘zagi — Sirdaryoning quyi oqimida vujudga kelgan edi. O‘sha qadimda Orolbo‘yi chorvachilik uchun qulay sharoitlar yaratib beruvchi ancha sersuv va yam-yashil joy bo‘lgan, deyishga asos bor. Mohiyatan, ularning davlati ancha erkin tuzilgan ko‘chmanchilar ittifoqi bo‘lib qolavergan va poytaxt faqat oliy hukmdorning vaqtinchalik (yozgi) qarorgohi, qo‘shni Xorazm savdogarlari hukmronlik qiladigan hunarmandchilik va savdo markazi bo‘lgan. Biroq, XII asr geografi Muhammad al-Idrisiy ta’kidlaganidek, Yangikent yagona boylik emas edi.

«O‘g‘uzlarning shaharlari ko‘p, ular birin-ketin shimolga va sharqqa cho‘zilgan. Ularning yetib bo‘lmas tog‘lari bor va u yerda shahzodalar panoh topgan va u yerda oziq-ovqat zahiralari saqlanadigan mustahkam qal’alar bor. U yerda (shahzodalar tayinlagan) bu yerlarni qo‘riqlaydigan odamlar bor…».

Al-Idrisiy o‘g‘uzlar mulkini Shoshdan (Toshkent) Orol dengizining shimolidagi Mug‘ojar tog‘larigacha va g‘arbda Kaspiy dengizigacha bo‘lgan butun hududni o‘z ichiga oladi, deb hisoblagan. Shuningdek, u «O‘g‘uzlar yurti unumdor, aholisi boy, ammo qalbi notinch, yuragi qo‘rs, jaholat va nopoklik hukm suradi» deya ta’kidlagan. O‘z navbatida arab tarixchisi va geograf Al-Masudiy yangikentlik o‘g‘uzlarni «boshqa turklardan jasurligi, bodom ko‘zlari va past bo‘yi bilan ajralib turadi» deb ta’riflagan.

X asr arab sayyohi Ibn Fadlan ham o‘g‘uzlarning batafsil tavsifini qoldirgan. Unga ko‘ra, qo‘shin sardori ko‘chmanchilar orasida katta ta’sirga ega bo‘lib, barcha muhim ishlarni oqsoqollar kengashi hal qiladi. Qaror qabul qilingandan keyin ham «ularning eng ahamiyatsiz va achinarli kimsasi kelib, kelishilgan narsalarni puchga chiqaradi». Bu ko‘chmanchi demokratiyaning bir ko‘rinishi. Shu bilan birga, Ibn Fadlanning qayd etishicha, O‘g‘uz elitasi ancha boy bo‘lgan:

«O‘g‘uzlar ichida 10 000 oti va 100 000 qo‘yi borlarini ko‘rganman.

Yangikent xarobalari. silkadv.com sayti fotosurati

Arab sayohatchisi o‘g‘uzlarning haddan tashqari nopokligi va tabiiy hayosi yo‘qligi haqida yozadi. Biroq, u ruslarni ham shunday ta’riflaydi.

O‘g‘uzlar dini uzoq vaqt Tengrilik bo‘lib, Islom dini ularning orasiga X-XI asrlarda kirib kela boshlagan. O‘rta asr manbalariga ko‘ra, o‘g‘uz konfederatsiyasi dastlab 24 qabiladan (boshqa manbalarda 12 tasi deyiladi) iborat bo‘lib, ular il deb nomlangan yirik ittifoqlarga birlashgan. Oliy hukmdor eng nufuzli urug‘lar vakillarining tor doirasidan saylangan. Yabg‘ularning nomlari VII asrdan ma’lum, biroq o‘g‘uzlarning ichki siyosiy hayotiga oid ma’lumotlar bizgacha yetib kelmagan. Tashqi siyosat haqida esa ishonchli ma’lumotlar juda kam. Faqat bitta holat deyarli shubhasiz: o‘g‘uzlarning Qadimgi Rus bilan aloqalari.

Volganing ikkala qirg‘og‘ida

G‘arbda O‘g‘uz konfederatsiyasining chegaralari asta-sekin markazi quyi Volga bo‘yida joylashgan Xazar xoqonligi nazoratidagi yerlarga yetib borgan. Bu davlat, hali ham muhim o‘yinchi bo‘lsa-da, o‘zining shon-shuhrat va qudrati cho‘qqisini bosib o‘tgan edi. Uni g‘arbdan ruslar qisib borganlar, shimolda Volga Bulg‘oriyasi esa tobora kuchayib borgan. U yerdagi mahalliy elita janubda ittifoqchilar qidirib, Islom dinini qabul qilgan va xazar elitasi bilan munosabatlarini yanada keskinlashtirgan, bu esa, o‘z navbatida, podshohlar (xoqonlar) o‘zlari mansub bo‘lgan ikki toifa — musulmonlar va yahudiylar o‘rtasida ziddiyatni kuchaytirgan.

Ruslarning Kaspiy dengizi havzasida faolligi kuchaygani sari xazarlar uning sohillarida joylashgan islom davlatlari, jumladan Xorazm bilan yaqinlasha boshlagan. Katta ehtimol bilan xoqonlik poytaxti Itilda joylashgan xorazmliklar kontingenti 911 yili zamonaviy Ozarbayjon yerlariga talonchilik bosqinidan so‘ng shimolga qaytayotgan katta rus kontingentini yo‘q qilishga yordam bergan.

Biroq, xazarlarning Markaziy Osiyo davlatlari bilan do‘stona aloqalari, ko‘rinishidan, faqat o‘g‘uzlar munosabatlarining dastlabki davridagina cho‘zilgan. Sovet sharqshunosi Anatoliy Novoselsev yozganidek:

«IX asrning 80-90 yillarida o‘g‘uz qabilalari Volga daryosining chap qirg‘og‘idan o‘zlarining qarindosh pecheneglarining asosiy qismini ko‘chirganlar. O‘sha paytda o‘g‘uzlar xazarlarning ittifoqchisi bo‘lgan, ammo keyin vaziyat o‘zgargan va Xazariya chegaralariga yetib borgan o‘g‘uzlar 1130-yillardayoq xazarlarga hujum qilishgan».

O‘g‘uzlar saltanati va unga qo‘shni davlatlar. wikimedia.org sayti xaritasi

Vizantiya imperatori Konstantin Bagryanorodniy o‘zining «Davlat boshqaruvi to‘g‘risida» (948) risolasida pecheneglarni Volga cho‘llaridan quvib chiqarishda o‘g‘uzlar va xazarlar ittifoqqa kirishgan bo‘lishi mumkinligini yozadi:

«Pecheneglar dastlab Atila [Volga] daryosida, shuningdek, Geyxa daryosi [O‘rol] bo‘yida, xazarlar va o‘g‘uz deb atalmish xalqlar bilan qo‘shni bo‘lgan. 50 yil oldin o‘g‘uzlar xazarlar bilan aloqada bo‘lib, pecheneglarga qarshi urush olib borib, g‘alaba qozongan va ularni o‘z yurtidan quvib chiqarganlar».

Ushbu harbiy to‘qnashuvlar tafsilotlari haqida deyarli hech qanday yozma yozuvlar qolmagan. Shunga qaramay, Bag‘dod xalifasi topshirig‘i bilan Volga Bulg‘oriyasiga borgan Ibn Fadlan o‘g‘uzlar X asrning birinchi choragida xazarlar bilan ziddiyatda bo‘lganligini tasdiqlaydi. Sayohatchining so‘zlariga ko‘ra, o‘g‘uz boshliqlari «xazarlarga ularni bizga qarshi urushga qo‘zg‘atish uchun» yuborilgan bo‘lishi mumkin, deb o‘ylab, uni va uning hamrohlarining taqdiri haqida uzoq vaqt munozara qilishgan. Oqsoqollar muhokama qilgan variantlardan biri Ibn Fadlanning butun delegatsiyasini «xazar podshohi qo‘l ostidagi o‘g‘uz asirlari»ga almashtirish bo‘lgan.

Hukmron bo‘lgan harbiy va siyosiy manzarada butparast o‘g‘uzlar bir xil butparast ruslarning vaziyatli ittifoqchilariga aylanganlar. Muayyan nuqtada, ikkinchisi «Varyaglardan forslar sari» strategik Volga savdo yo‘lini nazorat qilgan xazarlarga qarshi qat’iy choralar ko‘rishga qaror qiladi. Xazar xoqoni Yusufning o‘zi Kordova xalifaligi ma’murlari bilan yozishmalarida ta’kidlagan:

«Men Itil deltasida yashayman va Xudoning amri bilan daryo o‘zanini qo‘riqlayman va ruslarning musulmonlarga yetib borishi uchun Kaspiy dengiziga kema bilan kirishiga yo‘l qo‘ymayman ... Men ularga qarshi urush olib borishga majburman, chunki agar ularga imkon bersam, ular Bag‘dodgacha bo‘lgan barcha musulmon yurtlarini vayron qilishadi».

Ruslar va xazarlar o‘rtasidagi harbiy qarama-qarshilik dastlab har gal turli tomon muvaffaqiyatlari bilan rivojlangan. Asta-sekin Kiyev knyazlari ilgari Xazar vassallari bo‘lgan deyarli barcha Sharqiy slavyan birlashmalarini o‘zlariga bo‘ysundirishga muvaffaq bo‘lganlar va Don va Azov oldida o‘z o‘rnini o‘rnatganlar. Biroq, 940 yillari xazar qo‘mondoni Pesax rus qo‘shinlarini mag‘lub etadi va kuchlar muvozanati tiklanadi. O‘shanda Kiyev xazarlar bilan yolg‘iz o‘zi qarshi turolmasligini tushungan bo‘lsa kerak. Vizantiyaga suyanib bo‘lmasdi — uning mulki xazarlar hukmronlik qilgan dashtlardan juda uzoqda edi. Ittifoqchilarni to‘g‘ridan to‘g‘ri dushman chegaralarida izlash kerak edi va o‘g‘uzlar (shuningdek, pecheneglar) eng mos variant bo‘lib tuyuladi.

IX asrdagi xazar hoqonligi hududi

Svyatoslav va Vladimirning yurishi

«O‘tgan yillar hikoyasi»ga ko‘ra, 965 yili Kiyev knyazi Svyatoslav «xazarlarga qarshi yurish qiladi», Donda xoqon qo‘shinlarini mag‘lub etadi va u yerda dushmanning asosiy shaharlaridan biri Sarkelni egallab oladi va uni ruslar Belaya Veja nomiga o‘zgartiradilar. Keyin Svyatoslav qo‘shini Shimoliy Kavkazga kirib, mahalliy xazar vassallari — yase va kasoglarni, ya’ni zamonaviy adigey qabilalari ajdodlarini mag‘lub etadi.

Taxminlarga ko‘ra, Svyatoslav (yoki boshqa birov boshchiligidagi rus armiyasi, chunki knyaz Kiyevda bo‘lishi kerak edi) keyin sharqqa, bu safar Quyi Volga bo‘ylab yana bir yurish boshlaydi. U yerda xoqonlikning poytaxti Itil vayron qilinadi va nihoyat mintaqadagi xazarlar hukmronligiga barham beriladi.

Ta’riflangan voqealarning zamondoshi arab tarixchisi Ibn Miskavayh va uning bir necha asrlar o‘tib yashagan hamkasbi Ibn al-Asir ba’zi turklarning xazarlarga hujumini xuddi shu davrga bog‘laydilar:

«Va xabar yetib keldiki, turklar xazarlar yurtiga hujum qilib, [xazarlar] Xorazm ahlidan yordam so‘rashadi, lekin ular yordam berishdan o‘zlarini tiyib: «Sizlar yahudiysizlar, agar bizdan yordam berishimizni [xohlasangiz] Islomni qabul qilinglar», dedilar. Va podshohdan boshqa barcha xazarlar Islomni qabul qildilar».

Yuqorida tilga olingan mualliflar «turklar» deganda Svyatoslavning o‘zini va uning jangchilarini nazarda tutgan, deb taxmin qilinadi – ruslarning bunday atamasi keyingi arab manbalarida ham uchraydi. Biroq, ko‘pchilik tadqiqotchilar ular o‘g‘uzlar yoki pecheneglarni nazarda tutganiga qo‘shiladilar. Biroq, 965 yil va undan keyingi voqealarda uning mustaqil kuch sifatida ishtirok etishi imkonsiz bo‘lib tuyuladi, chunki bu vaqtga kelib ularning asosiy faoliyat maydoni Volgadan uzoq g‘arbda bo‘lgan.

Shuning uchun eng asosli taxmin shuki, xazarlarga hujum qilgan o‘g‘uzlar bo‘lgan. Bundan tashqari, Al-Masudiyning yozishicha, rus tilida «torklar» nomi bilan tanilgan bu turkiy qabilalar X asrning birinchi yarmida Xazariyaga tez-tez bostirib kirgan, hatto Taman yarim oroligacha yetib borishgan. Demak, xazarlarning o‘g‘uzlarga qarshi yordam so‘rab, Xorazmga murojaat qilishlari bejiz bo‘lmagan, chunki u ham har yili o‘g‘uz bosqinlaridan katta zarar ko‘rgan.

Sarkele (Belya Veja) dagi qala qazishmasi. 1950 yil fotosurati

Ruslar va ularning sharqiy ittifoqchilari harakatlari qanchalik muvofiqlashtirilganligi munozarali bo‘lib qolmoqda — bunday kelishuvlarni tasdiqlovchi yozma manbalar qolmagan. Shunga qaramay, Lev Gumilyov o‘zining «Rusdan Rossiyaga qadar» kitobida quyidagilarni ta’kidlaydi:

«Ruslar Dneprning yuqori oqimigacha suzib, Okaga qayiqlarini olib o‘tishgan. Svyatoslav Oka va Volga bo‘ylab Xazariyaning poytaxti Itilga yetib borgan. 964-965 yillardagi yurishda Svyatoslavning ittifoqchilari pecheneglar va g‘uzlar bo‘lgan. Vizantiya tomonini olgan va xazarlarning dushmani bo‘lgan pecheneglar Svyatoslavga yordamga g‘arb tomondan yetib kelishgan. Ularning yo‘li Don daryosining Volgaga yaqin joyida joylashgan Kalachinskaya qishlog‘i yonidan o‘tgan bo‘lishi mumkin. G‘uzlar esa Kaspiybo‘yi qumtepalarinidan oshib, Yaik (O‘rol) daryosi orqali yetib kelishgan. Ittifoqchilar Itilda oson-omon uchrashishgan».

Keyin Gumilyov Volga deltasidagi orolda joylashgan Xazar poytaxtini qamal qilinishi va bosib olinishini tasvirlaydi. Shu o‘rinda shuni esga olish joiz, o‘g‘uzlar suv to‘siqlarini yengib o‘tishda katta tajribaga ega bo‘lganlar. Ibn Fadlan ko‘chmanchilarning oltitagacha odam sig‘adigan charm qoplardan foydalangan holda daryodan o‘tishlarini tasvirlab bergan.

Keyingi davrlarda Kiyev va o‘g‘uz qabilalari o‘rtasidagi yaqin aloqalarni rus va ularning turkiy ittifoqchilarining uyg‘unlashgan harakatlari nazariyasi tasdiqlaydi. «O‘tgan yillar hikoyasi» da 985 yili knyaz Vladimirning Volga bo‘yidagi Bulg‘oriyaga qarshi yurishida torklarning ishtiroki haqida so‘z yuritiladi. Bu holatda o‘g‘uzlar va ruslar dindoshlar ittifoqiga – bulg‘orlar va xorazmliklar ittifoqiga to‘qnash kelishadi, ular ham Volga havzasida ko‘z tikishgan edilar. Anatoliy Novoselsev qayd etadi:

«Shubhasiz, ruslar [xazarlarga qarshi] yolg‘iz harakat qilmaganlar. Ko‘rinib turibdiki, ular o‘g‘uzlar bilan ma’lum aloqada bo‘lgan. Aynan o‘sha paytda o‘g‘uzlar Volgadan o‘tib, tez orada torklar nomi bilan Kiyev atrofida paydo bo‘lgan. 1080 yillari torklar Vladimirning bulg‘orlarga qarshi ittifoqchilari sifatida harakat qilganlar».

Sovet tarixchisi Svetlana Pletneva o‘zining «Polovsi» («Qipchoqlar») kitobida o‘g‘uzlar Vladimir armiyasiga qo‘shilish uchun ko‘chmanchi lagerlarining shimoliy chegarasidan taxminan 300 kilometr masofani bosib o‘tishlari kerakligini ta’kidlaydi. Bulg‘oriyaning markazi hozirgi Tatariston hududida joylashganini hisobga olsak, Volga bo‘yida o‘g‘uzlar egallagan ulkan hududlarni tasavvur qilish mumkin. Tadqiqotchi yozadi:

«Bulg‘orlar rus va tork polklarining birgalikdagi sa’y-harakatlari natijasida mag‘lubiyatga uchradilar. Keyin ular xazarlarni birgalikda tugatishga kirishdilar va bu yurishda anchagina boylikni qo‘lga kiritishgan ko‘rinadi. Ushbu muvaffaqiyatli qo‘shma tashabbusdan so‘ng, torklar ruslar bilan aloqalarini davom ettiradi. Torklar ko‘chmanchi lagerlaridan erkaklar Rusiya shaharlariga xizmat qilish uchun kelishadi ... Har qanday yollanma askarlar kabi, ular ham yaxshina aqcha hisobiga xizmat qilishgan. Qarama qarshi vaziyatda esa ular yollanma askarlar qatori kuchlilar tomoniga o‘tishgan, masalan, tork yosh muromliklar knyazi Gleb Vladimirovich qo‘lida oshpaz bo‘lib xizmat qilgan, ammo Kiyev taxtini egallab olgan Svyatopolk qo‘liga o‘tgan va uning buyrug‘i bilan o‘z egasini o‘ldirilgan».

Boshqa savol — rus knyazlarining sharq tomon yurishlarida o‘g‘uzlar ishtiroki qanchalik markazlashgan bo‘lgan. Katta ehtimol bilan bo‘lajak torklar Sirdaryo bo‘yida joylashgan konfederatsiya tarkibidagi qabilalardan biri bo‘lgan va yabg‘uning o‘zi ham rasmiy to’belarining geosiyosiy rejalaridan bexabar bo‘lgan bo‘lishi mumkin. Ikkinchisi, Volganing g‘arbiy qirg‘og‘iga kirib, o‘g‘uzlar bilan bevosita bog‘liq bo‘lmagan boshqa ko‘chmanchi xalqlar bilan chachishib ketishgan.

Xazar merosi uchun kurash va intiho

XI asr boshlariga kelib rus-o‘g‘uz ittifoqi tomonidan izchil mag‘lubiyatga uchragan, so‘ngra vaqtincha Xorazmga bo‘ysundirilgan Xazar xoqonligi nihoyat siyosiy sahnadan yo‘qoladi. Xoqonning avvalgi mulklari uchun kurashda rus va xorazmliklardan tashqari Volgabo‘yi Bulg‘oriyasi, poytaxti Shamaxida bo‘lgan Shirvonshohlar davlati va o‘g‘uzlarning o‘zlari ham qatnashganlar. 985-986 yillari Xazariyaga qarshi yurish qilgan Svyatoslav va Vladimirning g‘alabalariga qaramay, ruslar Quyi Volgada ham, Kaspiy bo‘yida ham mustahkam o‘rnasholmagan. Musulmon hukmdorlari ham muvaffaqiyatsizlikka uchraganlar, ammo o‘g‘uzlar bu hududlarni bosib olishgan. XII asrning ikkinchi yarmida Quyi Volga bo‘yida bo‘lgan arab sayyohi Abu Hamid al-Garnatiy shunday yozadi:

«Men dengiz orqali xazarlar yurtiga yo‘l oldim. Va Dajladan bir necha baravar kattaroq, katta daryolar oqib quyiladigan dengizga o‘xshagan ulkan daryoga yetib keldim. Va uning ustida Sajsin [Saksin, Volga og‘zida Xazar xoqonligining sobiq poytaxti o‘rnida joylashgan shahar bo‘lishi mumkinmuallif izohi] shahri bor. Unda qirq g‘uz qabilasi yashaydi va har bir qabilaning o‘z amiri bor. Ularning [o‘g‘uzlarning] katta hovlilari bor va har bir hovlida katta gumbazdek ulkan, har biri yuz yoki undan ortiq odamni sig‘dira oladigan kigiz bilan qoplangan chodiri bor».

Saljuqlar sultoni Barkiyaruk, XI asr oxiri

Xazarlarning tanazzulga uchrashi bilan birga islom dini asta-sekin kirib kela boshlagan O‘g‘uz davlatining o‘zida ham muhim voqealar sodir bo‘ladi. Kinik qabilasining boshlig‘i Saljuq yabg‘ular bilan kelisholmagach, Eronga ko‘chib o‘tadi va u yerda uning avlodlari faol ekspansiyani boshlaydi va butun Yaqin Sharq, Kichik Osiyo, G‘arbiy Osiyo, Mavoraunnaxr va Janubiy Kavkazni bosib oladi. Saljuqiylar saltanatining yuksalishi ko‘p jihatdan xazar va o‘g‘uz davlatlarining tanazzulga uchrashi bilan bog‘liq bo‘lgan. O‘g‘uzlarning ba’zilari saljuqiylar ochgan yo‘l bo‘ylab janubga borishadi, boshqalari esa sharqdan yangi ko‘chmanchi qipchoqlar to‘lqini tomonidan siqib chiqarilgach bu safar Volgadan o‘tib, torklarga qo‘shiladi.

Ayrim manbalarda Saljuqning otasi Temur Yalig‘ ham o‘z faoliyatini Quyi Volga bo‘yida o‘g‘uzlardan yollanma askar sifatida Xazar xoqoni xizmatida boshlaganini ta’kidlaydi. U yerda u yuqori martabaga ko‘tarilgan, lekin Xazariya hukmdori bilan kelishmovchilikdan so‘ng Xorazmga jo‘nagan. Britaniyalik tarixchi Endryu Pikokning fikricha, saljuqiylarning Xazar xoqonligida kelib chiqishini tasdiqlovchi dastlabki yilnomalar bu davlat nihoyat qulaganida qayta yozilgan.

Rus-sovet tarixchisi va arxeologi Mixail Artamonov xazarlar mag‘lubiyatidan so‘ng islomni qabul qilishga qarshilik ko‘rsatgan va Xorazmshohlar ta’siriga tushib qolishni yoki Eron va Mesopotamiyadagi saljuqiylarga qo‘shilishni istamagan o‘g‘uzlar Volga bo‘yida joylashgan, deb hisoblaydi. Ko‘chmanchilarning bu guruhi, Artamonovning fikricha, «Rusiyaning Volga bo‘yidagi yangi yerlarini musulmon Xorazmdan himoya qilgan».

Darhaqiqat, Rusiya knyazliklarining janubiy chegarasida yashagan ko‘plab torklar slavyanlashgan va u yerda o‘rnashib olgan va XII asrda Kiyev bilan do‘st bo‘lgan «Qora qalpoqlilar» ittifoqini tuzgan, bu asosan Orol dengizi hududidagi O‘g‘uz konfederatsiyasiga o‘xshash proto-davlat edi. O‘g‘uz qabilalari ruslarga, xususan, Dondagi Belaya Veja va Tmutarakan (Taman) kabi janubiy postlarni nazorat qilishda yordam bergan. Belaya Veja hududidagi arxeologik tadqiqotlar shuni ko‘rsatadiki, qadimgi rus davrida qal’a aholisining bir qismi torklar bo‘lgan.

Qora qalpoqlilar (chapda). Qadim Rus yilnomasidagi miniatyura

Qora qalpoqlilar ittifoqining o‘z poytaxti Torchesk shahri (Ukrainaning Kiyev viloyatidagi Kagarlik yaqinida) bo‘lgan, garchi u siyosiy jihatdan butunlay Rusga qaram bo‘lgan. Tadqiqotchilar ba’zan bu ittifoqdagi qabilalarni keyinchalik Markaziy Osiyoda paydo bo‘lgan qoraqalpoqlar bilan umumlashtiradilar — har ikkisining turkiy etnonimi bir xil bo‘lgan. Ammo qoraqalpoqlarning etnogeneziga o‘g‘uzlar, pecheneglar, qipchoqlar, hatto mo‘g‘ul-oyrot qabilalari ham teng hissa qo‘shgan bo‘lishi ehtimoldan holi emas.

Qora qalpoqlilar ittifoqi XIII asrgacha davom etgan va u rus knyazliklari qatorida mo‘g‘ullar bosqiniga uchragan. Eronlik tarixchi Rashid ad-Din 1240 yili o‘rdaning Rusiyaning janubini bosib olishini tasvirlab, Batu Xonning «ruslar va qora qalpoqlilar yurtiga» maxsus yurish qilganini ta’kidlaydi. Mo‘g‘ullar istilosi davriga kelib o‘g‘uzlar bugungi janubiy Ukraina yerlarida ikkinchi eng yirik etnik guruhni tashkil qilgan bo‘lsa, ajabmas.

Pyotr Bologov