O‘zbekistonning Termiz shahridagi «Ayritom» erkin iqtisodiy zonasiga (EIZ) tashrif buyurgan afg‘on fuqarolari orasida oziq-ovqat va tibbiy xizmatlarga talab juda katta. O‘zbekiston Iqtisodiy tadqiqotlar va islohotlar markazi (ITIM) tahlilchilari savdo zonasi faoliyatini har tomonlama baholashda shunday xulosaga kelishdi.
2024 yil avgust oyida ochilgan Surxondaryo viloyatidagi «Ayritom» EIZ Markaziy Osiyoda transchegaraviy savdoni rivojlantirish bo‘yicha muhim loyihalardan biriga aylandi. U yerda «Termiz» xalqaro savdo markazi (XSM) ochildi. ITIM ma’lumotlariga ko‘ra, hudud ochilganidan beri 740 mingdan ortiq odam tashrif buyurgan, ulardan 400 ming nafari Afg‘oniston fuqarolaridir.
Tibbiy xizmatlar ayniqsa ommabop bo‘lgan: har yili 46 000 bemorni qabul qilishga mo‘ljallangan Akfa Medline ko‘p tarmoqli klinikasida 76 000 dan ortiq odam davolangan, ularning taxminan 80 foizi Afg‘oniston fuqarolari bo‘lgan. Hilton Garden Inn mehmonxonasi 9000 dan ortiq mehmonni qabul qilgan.
ITIM tomonidan o‘tkazilgan xaridorlar so‘roviga ko‘ra, ko‘pchilik (91%) «Ayritom»ga birinchi navbatda oziq-ovqat sotib olish uchun tashrif buyurishadi. Deyarli yarmi (48%) kiyim-kechak uchun, 38 foizi esa maishiy texnika uchun keladi. Respondentlarning qariyb 71 foizi mintaqadagi tovarlar va xizmatlar narxlari boshqa bozorlarga nisbatan birmuncha past ekanini ta’kidlagan.
«Termiz» xalqaro savdo markazidagi 490 do‘kondan 218 tasi faoliyati orqali Afg‘onistonga 187 million dollarlik mahsulot eksport qilingan. EIZ ochilgandan buyon «Ayritom»da tadbirkorlarning aksariyati (70 foizdan ortig‘i) ishlamoqda. Aylanmalar tahlili shuni ko‘rsatdiki, biznes subyektlarining 67 foizi uchun yillik savdo hajmi 1 milliard so‘mdan (taxminan 78 ming dollar) oshmaydi, deyarli uchdan bir qismida (29 foiz) esa yillik 3–5 milliard so‘m (235–390 ming dollar) oralig‘ida bo‘lgan.
Restoranlar, savdo nuqtalari, ishlab chiqarish va logistika obyektlari, klinika, mehmonxona va xostellarda 1 mingdan ortiq mahalliy aholi hamda taxminan 140 nafar afg‘on fuqarosi ish bilan ta’minlangan.
Ijara to‘lovi kvadrat metr uchun 2,6 dollardan 8,3 dollargacha, joylashuviga qarab (podval, birinchi qavat, ikkinchi qavat) farq qiladi. Respondentlarning qariyb yarmi (48 foiz) amalga oshirilayotgan ijara stavkalarini yuqori deb baholagan.
Mijozlar oqimi ham notekis: do‘konlarning taxminan 43 foizi kuniga o‘rtacha 30 ta xaridorga xizmat ko‘rsatadi, 24 foizi esa 100 dan 150 gacha xaridorlarga xizmat ko‘rsatadi. Tadbirkorlarning yarmidan ko‘pi (52 foizi) ularning asosiy mijozlari Afg‘oniston fuqarolari ekanini tasdiqlagan.
Tahlil natijalari infratuzilmaviy va logistika to‘siqlari mavjudligini aniqlagan. Misol uchun, Afg‘onistondan kelganlarning 71 foizi chegarani kesib o‘tish va bojxona nazorati juda ko‘p vaqt talab qilayotganini aytgan. Bundan tashqari, respondentlarning 43 foizi xarid qilish zonasiga muntazam jamoat transporti yo‘qligi, bu tashrif buyuruvchilar soniga ta’sir qilishini ta’kidlagan — xaridorlarning deyarli uchdan bir qismi (29%) oyiga bir marta tashrif buyurishini ta’kidlagan.
«Ayritom»da xizmatlardan to‘liq foydalanish imkoniyatlarini kengaytirishga talab katta. Respondentlarning 95 foizi savdo obyektlari 24 soat ishlashini qo‘llab-quvvatlagan. Bundan tashqari, afg‘onlar xizmatlar ko‘lamini kengaytirishdan manfaatdor: 52 foizi ta’lim dasturlariga, 29 foizi esa maishiy va dorixona xizmatlariga qiziqish bildirishgan.
««Ayritom» markaziga talab yuqori bo‘lib qolmoqda. Infratuzilma va servislar rivojini davom ettirish uni transchegaraviy savdo va hamkorlikning muhim nuqtasi sifatida mustahkamlaydi», — deyiladi ITIM xulosasida.
ℹ️ 2024 yil 29 avgust kuni Surxondaryoda «Termiz xalqaro savdo markazi» (XSM) ning rasmiy ochilish marosimi bo‘lib o‘tdi. O‘zbekiston hukumati xabariga ko‘ra, qizil lentani respublika Bosh vaziri Abdulla Aripov va Afg‘oniston Bosh vaziri vazifasini bajaruvchi Abdul G‘ani Barodar kesgan. Afg‘oniston va Pokiston fuqarolariga XSM do‘konlari va boshqa obyektlarini ijaraga olishlari va hatto ularga egalik qilishlari mumkin. Chet el fuqarolari O‘zbekistonga kirish vizasisiz markazda 15 kun qolishi mumkin.
Natijada afg‘onlar faolligi keskin oshib, fuqarolari O‘zbekistonga biznes maqsadida tashrif buyurayotgan davlatlar ro‘yxatida Afg‘oniston birinchi o‘rinni egallagan. 2025 yil birinchi yarmida 207,5 mingdan ortiq afg‘onistonlik O‘zbekistonga xizmat safarida bo‘lgan. Bu 2024 yilning shu davrida tashrif buyurgan 1569 kishidan 132 barobar ko‘pdir.
